Keçenin bilinmeyen gizemi

Emine Şeyma Yıldız’ın Röportajı

Unutulan geleneksel el sanatlarından olan ve büyük çabalar sonucu tekrar canlandırılan Keçe Yapımı’nı çoğunuz duymuşsunuzdur. Biz bu sanatı yakından tanıma adına Büyük Aymanas Komek Kurs Merkezi Keçe Yapımı Hocası Betül Uğurlu’dan, Keçe Yapımı’nı baştan aşağıya dinledik. Büyük uğraşlar sonucunda ortaya birbirinden güzel eserler çıkaran kursiyerleri izlerken hayranlığımızı gizleyemedik. Çok fazla emek veriliyor ama ortaya çıkarılanları gördüğünüzde “buna değer” diyorsunuz. Sağlık açısından vücuttaki elektriği alma gibi bir sihre sahip olan keçe bence bir mucize. Kıymeti çok sonradan anlaşılsa da önemli olan değerinin farkına varılmasıydı. Biz de bu değerin farkında olanlardan biri olarak keçenin farkını dilimizin döndüğünce anlatmaya çalıştık. O halde buyurun beraber tanıyalım…

Keçenin tarihçesi nereye dayanıyor?

Keçe ilk olarak Çinliler tarafından “kabileye ait veya vahşi bir madde” olarak tanınmıştır, çünkü Orta Asya’nın eski kabilelerinde, keçe birçok şey için kullanılıyordu, elbise yapımından örtünmeye kadar. Keçenin tarihçesi, M.Ö. 3. Yüzyıllara dayanmaktadır. Keçe, Asya’da yaşayan göçerlerin yaşamında çok önemli bir yer tutuyordu. Asya göçerleri için keçe yalnızca ihtiyaç duydukları değil, aynı zamanda inançlarını, mitolojilerini yükledikleri, hatta tapındıkları bir üründü. Asya keçesi, 10. yüzyılda göçerlerle birlikte Anadolu’ya geldi. Hititler ’de 3-5. yüzyıllarda keçenin varlığını gösteren mezar buluntularına da rastlanmıştır. Hıristiyanlıkla bir arada yaşayan keçe, yarı göçer bir toplumun oluşmaya başladığı süreçte İslamiyet ile tanıştı… Müslüman misyonerlerle birlikte keçe de Balkanlar’ı, Kuzey Afrika’yı ve Orta Avrupa’yı gezdi. Osmanlı İmparatorluğu döneminde saray, ürün standartlarını denetliyor ve ustalara belirlediği yüksek standartlara uygun keçeler sipariş ediyordu. Şamanizm döneminde keçe gündelik yaşamda çok önemli bir yere sahipti. Tapınma unsuru olarak kullanılıyordu. Şaman’ın kostümü ile fal bakmak için kullandığı objelerin çoğu keçeden yapılıyordu. Eski Türkler ’de Kağan’ın taç giyme töreninde keçe çok önemli bir yer tutardı. Kağan ak keçeden yapılmış bir seccadeye oturtulur ve seccadeyle birlikte havaya atılarak iktidarı pekiştirilirdi. Türk el sanatlarının en eski tekniklerinden biri olan tepme keçecilik Orta Asya’dan 11. yüzyılda batıya göç eden Türkler tarafından diğer sanatlarla birlikte Anadolu’ya gelmiş, günümüze kadar ulaşmıştır. Türklerin günlük yaşamında önemli bir yeri olan “keçe” sözcüğü, “kidhiz / kidiz / kiz / kiiz / kiyiz” şeklinde adlar almıştır. Kullanılan bu tekniğin ilk örnekleri Uygur dönemine ait örneklerde görülmektedir. Tepme keçe veya fabrikasyon olarak üretimi yapılan keçe yapımında, koyun yünü dışında tavşan, yünü, deve yünü, tiftik, keçi kılı da kullanılmaktadır. Yünün elle veya makinelerle atılarak, genellikle doğal yün renginin (beyaz, siyah, kahverengi) zeminde kullanıldığı, desenlerin ise sentetik boyalarla renklendirilen keçeler ile oluşturulduğu görülmektedir. Desenlerde çoğunlukla geometrik bezemelerle birlikte figürlü, doğadan stilize edilmiş motifler kullanılmaktadır. Atölyelerde yörelere özgü desen, renk, motiflerle bezenen desenli veya desensiz olarak üretilen bu ürünlerin geçmişte kullanımı yaygı, yolluk, seccade, yastık, eğer örtüleri, çadır gibi ev eşyası ya da kepenek, çizme, çorap, patik vb. giyim eşyası olmuştur. Keçe; yünden imal edilen bir çeşit yaygıdır. Bu yaygıyı (Keçeyi) üreten ve işleyene de “Keçeci” denir. Yüzyıllardan bu yana devam etmekte olan keçe kültürü bir tür el sanatıdır. İlk keçelerle ilgili değişik hikâyeler var. Nuh’un gemisinde postu olan hayvanlar küçük bir yerde oldukları için ve denizde sallandıkları için, stresten postlarını atarlarmış. Yerlerde ıslanan yünlerin üstüne bastıkça keçeleşmeye başlamış. İçinde de yedikleri ot parçalarından desen çıkmış. Hayvanlar gemiden çıkarken, dünyanın en güzel keçe halısını geride bırakmışlar.

Keçe yapımından bahsedebilir misiniz?

Günümüzde modern evlerimizin süsü olarak da kullanılan keçe yapımında; yün önce temizlenir, sonra rengine göre ayrılır. Ditme işleminden sonra hallaç tarafından tel tel ayrılır. Gerekli renk ve motifler hazırlandıktan sonra kalıplama verilen keçede kökboyası kullanılır. Kalıba dökülen keçe düzgünce dürülür, bir uçtan bir uca sarılır ve 3-4 kişi tarafından 30-40 dakika tepilerek dövülür. “Ten ile yoğrulmuş yün hamuru” denilen keçe, sabahtan akşama kadar tamamlanmazsa kalitesi düşer. İki çeşit keçe yapımı vardır. Biri ıslak keçe yöntemi ve diğeri iğne ile yapılan keçelerdir. Islak keçe daha sağlam olur. Keçe iğnesi ile yapılan eserler daha çok süs amaçlı yapılır. İkisi bir arada da kullanılabilir. Daha detaylı süsleme yapabilmek için ıslak keçenin yanına kuru keçe de kullanılabilir. Diğer kumaşların aksine, keçe, kösele şerit ve parçaların birbirine geçmesinden değil, yün liflerinin kaynaşmasıyla ve birlikte dokunmasıyla elde edilir. Çünkü keçenin esasında yün vardır ve kumaşlar arasında önemli bir yere sahiptir. Bunun nedeni de sıcak tutması, sıcağı koruması ve su geçirmemesidir. Bu da standart yaşamın değişmeyen parçası özelliğini taşır.  Kuzey ülkelerinde botlar bile yazın serin kışın sıcak tutan keçeden yapılırdı. Su geçirmez olduğundan Orta Asya’da çadırlar ve halılar için de kullanılır. Günümüzde hala geleneksel keçe yapan atölyeler vardır. Son yıllarda keçe hobi olarak da keşfedildi. Keçe yapımı sabır ister, ama çok keyifli bir uğraştır. Nasıl ebruda kişinin ruh haline göre ortaya bir şeyler çıkıyorsa keçede de öyle oluyor. Eğer kişinin morali bozuksa, ruh hali iyi değilse yaptığı çalışmaya yansıyor. Biz unutulan keçemizi modernize edip günümüze taşıdık. Keçenin ana malzemesi yündür. Genelde koyun yünü kullanılır, ama deve tüyü ve alpaka yünleri de kullanılır. Koyunların yünlerinin çeşitleri çok fazladır. Bölgeye ve yedikleri otlara göre kalitesi değişir. Yapacağımız projeye göre yün seçmekte fayda vardır.

Keçeyi bu kadar farklı kılan nedir?

Vücuttaki elektriği alma gibi bir özelliği var. Telefon kılıfı olarak kullanıldığında telefondaki radyasyonu alıyor.

Siz kurs olarak keçeden neler yapıyorsunuz?

Şal, çanta, patik ve giyim aksesuarları yapıyoruz.

Ne kadar zamanınızı alıyor?

Genellikle bir gün içerisinde bitiriyoruz.

Kursiyerlerinizden bahsedebilir misiniz?

Büyük Aymanas şubemizde 30 kursiyer eğitim almakta. Tamamı bayan, hepsi çok severek geliyor. Haftada iki kez geliyorlar. Ticaret yapan üyelerimiz de var. Kursumuzu ev hanımları, öğretim üyeleri, doktorlar, mimarlar vs. tercih ediyor.

İnsanlar keçenin kıymetini biliyorlar mı?

Son dört yıldır keçeye olan rağbet baya bir arttı. Değeri anlaşıldı. Önceden insanlar keçe hakkında pek bilgi sahibi değildi. Sadece televizyondan, internetten gördükleri hazır suni keçe ile yetiniyorlardı. Komek kursları sayesinde keçe daha çok bilinmeye başlandı.

Yapmayı düşündüğünüz yeni şeyler var mı?

Farklılık olması açısından gelin çantası ve buketi yapmayı düşünüyoruz.

Bundan sonra neler yapmak istiyorsunuz?

Daha fazla insanın keçeyle uğraşmasını sağlamak istiyorum. Gönüllü olarak her tarafta keçeyi yayma hedefindeyim. Keşe büyük bir bağımlılık yapıyor, terapi oluyor.