Nizameddin İlyas Bin Yusuf veya Genceli Nizami (1141–1209), Azerbaycan, Gence şehrinde yaşamış, felsefe, edebiyat, astronomi, tıp, geometri gibi alanlarda çalışmalar yapmış bir filozof ve şairidir.
Nizami Gencevi
Nizameddin İlyas Bin Yusuf veya Genceli Nizami (1141–1209), Azerbaycan, Gence şehrinde yaşamış, felsefe, edebiyat, astronomi, tıp, geometri gibi alanlarda çalışmalar yapmış bir filozof ve şairidir.
YAYINLAMA:
GÜNCELLEME:
110
210
Destansı şiir türünü zirveye taşımış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmıştır. Eserleri kendinden sonraki şair ve düşünürleri etkileyerek Şirazi’nin Bostan’ında, Mevlana’nın Mesnevi’sinde, Dehlevi’nin Hamse’sinde Erdebili’nin Ferhadname’sinde, Ali Şir Nevei ve Abdurrahman Cami’nin Hamsal’larında, Fuzuli’nin Leyla ve Mecnun’unda yeniden işlenmiştir.
310
Nizami, Gence de iyi bir eğitim gördü, edebiyat yanında müziğe de ilgi duydu. Eserlerinde İslam ilimler dışında, Antik Yunan Felsefesine de tamamıyla hakim olduğu ve astronomi bilgisine dair kanıtlar vardır Şiirlerinde Ehl-i sünnet inancını dile getirmiş, İslam peygamberi ve Dört halife için övgüler yazmıştır.
410
Nizami, edebiyata lirik şiirler yazarak başladı; ardından toplumsal, terbiyevi ve felsefi içerikli gazel kaside, rubailerle aşkı farklı boyutlarda ele aldı; insan ve insan tabiatının güzelliğini; hayatın anlamının insana ve insanlığa saygı göstermek olduğunu ifade eden temalar işledi.
510
Günümüze gelen tek eseri 35 bin beyitten meydana gelen Beş Mücevher adlı Hamse’sidir. Mezarı eski Gence şehrindedir.
610
Gence’deki kabri üzerinde Orta Asya anıt mezarlardan esinlenerek şahane bir mozole yapılmış, içi seçkin sözleriyle süslenmiştir. Anıta giden yola eserlerinin tanıtıldığı plaketler yerleştirilmiştir. Anıt mezarda Gencevi Müzesinde tüm eserleri, eserlerden alınmış hikayeleri gravürlerle resmedilmiş, yaşadığı devre ait kullanılan eşyalar sergilenmektedir. Dizaynı, süsleme ve muhteşem mimarisiyle etkileyici olan anıt mezarlık görmeye değer.
710
Eserlerinden alınan özet ve önemli beyitler aşağıdadır.
Sevgili Canan
Hüsnün gözel ayetleri, ey sevgili canan!
Olmuş bütün alemde senin şanına şayan.
Gel eylə nevaziş, bana ver buse lebinden,
Çünki gözelin busesidir aşığa ihsan.
Sordum ki, “gönül hardadır”, aldım bu cavabı
“Heç sorma, tapılmaz onu aktarsa da insan.”
İnsafın eger varsa, söyle, bu Nizami,
Senle nice reftar eyesin, ey mahi-taban?
810
Dünya Hakimi
Dünyanın damarını kim tutsa İsa gibi,
İnsaf ve adalet ile olur dünya hakimi,
Dünyaya fatih olmaz zulüm ile rezalet,
Yer yüzünün fatihi adalettir, adalet!
Her şey kainatta cezbe bağlıdır,
Alimler bunu aşk diye adlandırır.
Kölelik zincirini acısız atmak olmaz,
Izdırapsız, azapsız şerefe yetmek olmaz.
Hanende bestesiz şarkı söylense,
Söz ile kemançe de güler o sese.
Akıllı adamın söyledikleri
Yer altına düşse de yitmez değeri.
*****
Dost ona derler sır saklar perde tutar
Düşman rüzgar gibi her zaman perde yırtar.
Akrebin düşmanlığı beterdir ejderhadan
Ejderha açık vurur, akrep gizli her zaman.
Toprağa merhamet hayırdır inan
Lütfetsen gül verir, zülm etsen diken.
Benim için üstünde gül olan diken,
İyidir meyvesiz selvi ağacından.
******
Merd olmak yahşıdır dünyada her an,
Mərdlik ilə çatar arzuya insan.
Fələklərə yükseldir, hünər cəsarət səni,
Hünərsiz alçalarsın, bulur rəzalət seni.
*****
Uluların yolunun gerek kulu olasan,
Ülviyyata yüksəlip, sən də ulu olasan,
Öyle sadık dost ara, seni darda goymasın,
Çekib dardan çıkarsın, seni derde goymasın.
Filleri govmuşdu çeşmədən tavşan,
Küçük görünmesin gözüne düşman.
Sadik dostun sağaldır şifasıyla yaranı,
Dönek dostun sızladır cefasıyla yaranı.
Bir dost ki, dost ilə hey nifag eylər,
O, demək, düşmənlə ittifag eylər.
İt sene dost olar, bir sümük atsan,
Namerd gadir bilməz, olsan da gurban.
*****
Hökümdar olmuşan ki, yetişesin haraya,
Daim məlhem goyasın her sızlayan yaraya.
Məzlumlar güvənirlər şöhrətinə, adına,
Sən də yetiş onların yardımına, dadına.
Barış zamanında döğüşe başlayan,
Heç akıllı adam sayılmaz, inan.
Çok da acizlanma çok savaş olur,
Torpak berkidikcə dönüb daş olur.
Memleketin dayağı adaletdir her zaman,
Adalətin nəsibi səadetdir hər zaman.
Zülmü bir defalik eyle sen kenar,
Çünki zulümkarlık ömrü azaldar.
********
Dünyanı namunsla olur saklamak,
Onunla yücalir devlet və bayrak.
Hizmet etmek sayılır kişilikden nişana,
Halkına hizmet etmek bir onurdur insana.
Aşkınla ateşe dön, nefretinle buza dön,
El yolunda güne dön, aya dön yıldıza dön!
İyiliği ezelden adet etsen özüne,
İyiliğin her yanda kapı açar yüzüne.
Böyle örnek çekmiş akıllı bir insan:
"Kurt girmez sürüye yatmasa çoban".
Gidenler birçok şey ekmişdir bize,
Biz de ekmeli genç neslimize.
Belli bir şeydir ki, kötülük yapanlar
Kendi işinden kendisi çekecek zarar.
İyilikle kötüden korunmak mümkün,
Dünyada iyilik her şeyden üstün.
Cama sakın vurma taş, kesek,
Kırılırsa zordur onu düzeltmek.
Otlara yaraşır başını eğmek,
İnsanın başıysa yüksekde gerek.
910
1010