Akıl ukal kökünden gelir. Ukal: bağlamak. Olayları, parçaları, sebep sonuçları birbirine bağlayıp sağlıklı bir muhakeme yapabilmeye biz akletme diyoruz.
Yasin suresi 60: ”Size sorumluluk yüklemedim mi? Şeytana kul olmayın o açık düşmanınızdır.
61: ”Bana kul olun doğru yol budur, demedim mi?”
62: ”O içinizden nice nesilleri yoldan çıkardı, aklınızı kullanmıyordunuz değil mi?”
Allah, şeytana kul olmayacaklarına dair söz almıştı insandan. 62. ayete göre akılını kullanmamak şeytana kul olmanın ilk nedenidir.
Ahdini yerine getiren kimdir: aklını kullanan, imar eden, inşa eden güzelleştiren, tüketip kirletmeyen insanlıktan çıkmamış insanlar ahdini yerine getirendir.
Günah işleyip sonrada günahını adet haline getiren, aklını kullanmayan da ahdini bozandır.
Kuran şeytan için adüv kelimesini kullanır. Adüv başkalarına zarar vermek için fırsat kollayan demektir. Aklı şeytanlığa çalışan herkes bir düşmandır.
Aklını kullanmamak delalettir. Delaletten çıkmak için akla ihtiyaç vardır. Akıl kuranda 49 yerde geçer. Hepsi fiil formundadır. “Akletme” yani akıl sahibi olmanız değil aklı çalıştırıyor olmanızdır. Vicdanı olup onu kullanmayana vicdansız diyoruz. Aklı olup kullanmayana da akılsız der kuran.
62. ayete göre insanı şirkten kula kul olmaktan koruyan en önemli unsur akıldır.
Zeka, anlık bilgiyi kullanma yeteneği, akıl bilgiyi üretme, yorumlama, sağlıklı düşünmedir.
Araştırıp düşünmeyen akıl görevini yerine getiremez. Taklitte zekaya ihtiyaç vardır, akla gerek yoktur.
Ancak tahkiki imanda akıl gerekli. Sorgular. Akletmek, sorgulamaktır.
Allah aklını kullanmayan toplumların üzerine pislik yağdıracağını söyler. Hud 116 ve 117 de aklını kullanmayan toplumlardan söz edilir. Bu insanlar zalimlere tabi oldular hiçbir ahlaki endişe taşımayan, sınır tanımayan liderlere tabi oldular, ki bu suçtur. Allah helak edilen toplumlardan söz ederken “akıllarını kullanmış olsalardı helak edilmeyeceklerdi” der. Mülk suresinin 10. Ayeti: cehennemim kapısında bekleyenler gelenlere sorar: _Niye geldiniz buraya? Gelenler şöyle cevap verir: ”_Biz, dünyadayken aklımızı kullanmadık”
Kurana göre beş çeşit akıl vardır. Nuha, hilm, mirra, hicr, lüb.
Nuha vicdandır, insanı yanlış şeylerden alıkoyar. “Yanlışlardan engelleyen akla sahip olanlar için göstergeler vardır.” (Taha Suresi, 54)
Hilm, yumuşak huylu ve affedici olmaktır. Merre, hurafe, yalan, boş söz gibi şeylerden geçip gitmektir. Hicr meydan okuyan akıldır. Nefse şeytana meydan okur. İnsanı kötüye sevk eden şeye sınır koyar. Lüb, öz demektir. Kabukta kalmayan bir şeyin özünü, hakikatini arayıp bulan akıldır lüb.
Yine kuran akıl sahibi insanların özelliklerini anlatır. Onlar sözlerini tutarlar. Allaha saygı duyarlar. Gizli aşikar infak ederler. Öfkelerini kontrol ederler. Vakaların ardındaki sebepler üzerinde düşünürler. Allahtan haşyet duyarlar. Sabrederler.
Akıl bağ kurar. Bu bağ insanın Allah’la bağ kurması. İnsanın sosyal çevreyle bağ kurması. İnsanın kendisiyle bağ kurmasıdır. Kıyamet suresinde Allah, insan kendini bilicidir, der. Yani insan kendi gerçeğini görebilecek yetenekte yaratılmıştır.
Modern psikolojinin akılla ilgili bulgularından söz edersek:
“İnsanı diğer canlılardan ayıran dört metakognitif gen var”
Genetik olarak insanı diğer canlılardan ayrılan dört önemli metakognitif gen olduğunu ifade eden Prof. Dr. Nevzat Tarhan; “Şu anda üzerinde çalışılan metabilişsel gen olarak geçiyor. Bu dört genin özelliği birincisi anlamlılık geni, insan dışında hiçbir canlı neden sorusu sormaz, her olaya aynı tepkiyi verir. Ama insan aynı olaya farklı tepkiler verir. Bu neden? Çünkü insanda özgür irade var ve bu anlam arayışı ihtiyacıyla ilgili. Anlam arayışı metabilişsel, metakognitif olarak insanda önemli bir özellik. Diğer özellik ise insandaki yeniliği arama geni. Bu yeniliği arama geni, insan bin sene önceki insanla aynı evi yapmıyor. Ama bir karıncaya ya da örümceğe bakıyorsun bin sene öncekiyle aynı. Üçüncü özellik ise insanda zaman kavramıyla ilgili. İnsanın genetik bir kodu var, zamanı insan dışında hiçbir canlı sorgulamıyor. Gelecekte ne olacak, çocuklarımız ne olacak diye. Dördüncüsü de ölüm bilinciyle ilgili, bunlar genetik kod. Bunlar üzerinde çalışılıyor.” İfadelerini kullandı. (Yenidünya’da Şura Dergisi)
Selam ve dua ile.