Osmanlı Hükümdarı Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u fethettikten sonra şehrin en büyük kilisesi olan Hagia Sohia Kilisesi’ni, fethin sembolü olarak “Ayasofya” adıyla camiye çevrildikten sonra ilk cuma namazı da burada kılınmıştı (1 Haziran 1453).
Etrafında zamanla bir külliye teşekkül eden ve Osmanlı’nın Kızılelma’sı niteliğinde olan bu mâbed, bilindiği üzere sofia (ilâhî hikmet) anlamını taşıyan mistik bir mefhum adına kurulmuş. Yanındaki patrikhâne kilisesi Hagia Eirene “Aya İrini” ile birlikte ikisine Megale Ekklesia “Büyük Kilise” deniliyordu. Bizans İmparatorluğuna son vererek çağ açıp çak kapayan Fâtih Sultan Mehmed, Ayasofya’nın yanına medrese yaptırıyor. Ayasofya Camii fethin sembolü haline gelince, Osmanlı Devleti’nin fethettiği diğer şehirlerdeki en büyük kiliseden camiye çevrilen camilerin de Ayasofya adıyla anılması bir gelenek haline geliyor.
Ayasofya Camii, Mora’daki Benefşe Kalesi’nde Kanûnî tarafından Fethiye adıyla kiliseden çevrilen cami. 14. asrın sonlarında fethedilen Ohri kasabası, 1385 senesinde Çandarlı Hayreddin Paşa tarafından alındı. Şehrin en büyük kilisesi Ayasofya camisine çevriliyor. XVII. Yüzyılda Ohri’den geçen Evliya Çelebi, hatıratında, hıristiyan mahallesi içerisinde kaldığı için cemaati olmayan ve sadece Cuma günleri açılan kiliseden çevrilme büyük Ayasofya Camii’nden bahsediyor. Bu Ayasofya, 1912’de Yugoslavya idaresinde yeniden kilise yapılarak bütün Türk izleri siliniyor. Sadece caminin minberi yerinde duruyor (1961).
Yunanistan Selanikte’de bir cami var. 1430’da Sultan Murad (II) tarafından fethedilen Selanik’te bulunan ilk büyük kilise olan Akheiropoietos Kilisesi camiye çevriliyor. Balkan Bozgunu’nda bu cami kiliseye çevriliyor (8 Kasım 1912).Bugaristan’ın Sofya şehrinde de Ayasofya adında kiliseden çevrilen bir cami var. Bu camide 1965’ten sonra bütün Türk izleri siliniyor. Trabzon’da, Kırlareli’nin Vize İlçesinde de kiliseden çevrilme Ayasofya camileri var. Trabzon’daki Asayofya Camisi onarılarak tekrar ibadete açılmıştı.
***
Tarihçi Semavi İyice, İslâm Ansiklopedisi’nde, Konya’da da bir Ayasofya Mescidi’nin bulunduğundan bahisle şunları ifade etmekte: “Ancak Konya’da temelden itibaren tam bir Türk yapısı olan 824 (1421) tarihli Hacı Hasbeyoğlu Mehmed tarafından yaptırılan Dârülhuffâz’a da anlaşılmaz bir sebeple Ayasofya Mescidi denilmiştir.”
Konya’nın Meram İlçesi Şükran Mahallesi’nde bulunan Hasbey Dârülhuffâzı’na acaba neden ve kim/kimler tarafından “Asayofya Mescidi” denilmiştir? Enteresan bir anektod!
AYASOFYA’NIN ŞEYHLERİ
Ayasofya Camii, bildiğiniz üzre 24 Ekim 1934’de camilikten çıkarılıp müze haline getirildi. Yanında bulunan medrese ise sebepsiz yere yıktırılıyor. Ayasofya’da bulunan Hünkâr mahfili ilk defa 8 Ağustos 1980’de ibadete açılıyor. Restorasyon gerekçesiyle tekrar kapatılıyor. 10 Şubat 1991 tarihinde tekrar namaz kılmaya tahsis ediliyor. Ayasofya’da ilk Cuma namazı ise 1 Haziran 1453 tarihinde kılınmıştı. Geçen sene Ayasofya Külliyesi’ni gezerken Ayasofya Camii’nde bilmediğim bir kürsü ve ne işe yaradığı dikkatimi çekmişti. Araştırdığımda karşıma Ayasofya Kürsü Şeyhliği çıktı. Ayasofya’da âlim şeyhlerin Cuma namazından sonra vaaz etmeli için tahsis edilmiş bir görev olan Ayasofya Şeyhleri, protokolde en önde yer alıyor ve vakıf gelirlerinden kendilerine dolgun bir ücret de ödeniyormuş. Şeyhülislâmlık makamı tarafından tayin edilen Ayasofya Şeyhleri, hükümdarlarla birlikte sefere katılır ve sohbet ederlermiş. Bu şeyhler, Cuma günleri Ayasofya’da Arapça olarak okunan hutbeleri, namazdan sonra halka açıklıyorlarmış. Ayasofya Külliyesi’nde ayrıca hamam, imaret, kütüphane, muvakkithâne, şadırvan ve sıbyan mektebi de bulunuyor.
AZİZİM DİYOR Kİ…
Asıl cevap bekleyen soru şu: Ayasofya Camii ne zaman aslına dönerek tam olarak ibadete açılacak? Ümmetin ve aziz milletimizin beklediği özlem bu.
Geçen sene iki rekât şükür namazı ile ikindi vakti namazını Ayasofya Camii içerisinde görevli özel güvenlik kuvvetlerinin müsamahasına sığınarak kılmasına kıldık da, hür bir şekilde ve ümmet bilinciyle kılmanın ayrı bir ruhu olduğunu da; Ayasofya zincirlerini kırdığı zaman idrak edeceğiz.