Fazla çalışma veya fazla mesai uygulaması, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde düzenlenmiştir. Fazla çalışma haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Madde hükmüne göre ülkenin genel yararı, işin niteliği, üretimin artırılması gibi sebeplerle fazla çalışma yapılabilir. Madde hükmünde sayılan sebepler tahdidi olmayıp sayılan sebeplerden farklı bir sebeple de fazla çalışma yapılabilir. Örneğin acil yetişmesi gereken bir iş için iş yerinde fazla çalışma uygulanabilir.

Fazla çalışma için işçinin rızası alınmalıdır. Bu rıza için belirli bir şekil şartı aranmasa da uygulamada, fazla çalışma için işçiden rıza aldığını işverenin ispat etmesi gerektiğinden rızanın yazılı olarak alınmasında işveren açısından fayda vardır. Ancak kimi durumlarda işçinin rızası olmadan da fazla çalışma uygulanabilir. İşin devamı ve sürekliliğini tehlikeye sokacak bir arıza gerçekleşmesi veya böyle bir arızanın muhtemel görünmesi, yapılması acil olan işlerin, zorlayıcı bir sebebin varlığı durumlarında işçinin rızası alınmadan da fazla mesai uygulanabilir. Ancak bu durumda işçiye diğer haklarından bağımsız olarak uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.

Fazla çalışma senelik en fazla 270 saat olabilir. Ayrıca fazla çalışmayla beraber toplam çalışma süresi 11 saati geçemez. Fazla çalışma sonucunda işçi ister her fazla çalışma süresi için saat başına saat ücretinin bir buçuk katını, isterse de fazla çalışma süresi için her saat başına bir saat otuz dakikalık bir serbest zaman talep edebilir. Bu işçinin seçimlik hakkıdır. İşçi bu hakkını fazla çalışmanın gerçekleştiği andan itibaren 6 aylık süre zarfında çalışma süreleri içerisinde, ücretinde bir kesinti olmadan kullanma hakkına sahiptir. Ancak işçi, bu 6 aylık süre zarfında istediği vakitte bu hakkı kullanamaz. İşverenin yönetim hakkı kapsamında işveren, işçiye işçinin de isteyeceği bir vakitte gerekli izni sağlar.

Saati 100 ₺’ye haftalık 45 saat çalışan bir işçi yetiştirilmesi gereken bir iş sebebiyle bir hafta içerisinde toplam 50 saat çalışmıştır. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayıldığına göre 5 saat fazla çalışma uygulanmıştır. Yukarıda anlattıklarımız da düşünüldüğünde işçinin 5 saatlik normal zamanda çalıştığında hak ettiği ücret 500 ₺ iken saat başına bir buçuk kat artırılmış haliyle 5 saatlik fazla çalışma için 750 ₺ almaya hak kazanmıştır. Ancak işçi isterse bu parayı almak yerine her bir saat için bir saat otuz dakika serbest zamanı, yani örnek kapsamında 7 saat otuz dakika serbest zaman verilmesini işverenden isteyebilir.

Bunlara binaen fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmanın farklı kavramlar olduğunu da vurgulamak gerekir. Bazen iş akdinde haftalık 45 saatten daha az bir çalışma süresi öngörülebilir. Bu durumda iş akdinde belirtilenden 45 saate kadar olan çalışmalara fazla sürelerle çalışma denir. Kısaca haftalık 45 saatten fazlaysa fazla çalışma, haftalık 45 saatten az kararlaştırılan çalışma süreleri için 45 saate kadar olan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışmadır.

Fazla sürelerle çalışmada işçi fazla çalışmanın yarısı kadar ücrete veya izne hak kazanır. Fazla sürelerle çalışma sonucunda işçi ister her fazla sürelerle çalışma süresi için saat başına saat ücretinin yüzde 25 daha fazla ödenmesini, isterse de fazla sürelerle çalışma süresi için her saat başına bir saat on beş dakikalık bir serbest zaman talep edebilir.

Yukarıda verdiğimiz örneği biraz değiştirerek fazla sürelerle çalışma uygulamasına uyarlayalım. Saati 100 ₺’ye haftalık 35 saat çalışan bir işçi yetiştirilmesi gereken bir iş sebebiyle bir hafta içerisinde toplam 40 saat çalışmıştır. Bu durumda işçinin haftalık 45 saate kadar olan çalışmaları fazla sürelerle çalışma hükümlerine tabii olacağından 5 saatlik fazla sürelerle çalışma uygulanmıştır. Bu durumda işçi her saat başına 125 ₺, toplamda 625 ₺ veya 6 saat 15 dakikalık serbest zamanı işverenden talep edebilir.

Basın, turizm, maden, gemicilik gibi sektörlerde bu genel düzenlemelerden farklı olan bir çok hüküm bulunmaktadır. Bu sebeple yukarıda verilen bilgiler ve örnekler her somut durum için farklılık arz edebileceğinden hukuki durumlarınız için bir avukata danışmanızı tavsiye ederim.